Author :
Abstract
Türkçenin tarihî ve modern alanlarındaki dil incelemelerinde söz varlığı üzerinde yapılan çalışmalar önemli bir yere sahiptir. Dillerin söz varlığı barındırdığı kelimelerle ölçülür. Türk dilinin genel söz varlığının tespitinde tarihî sözlükler büyük öneme sahiptir. Divanü Lûgati’t-Türk, Türk dilinin en önemli yadigârlarındandır. Türk dilinin tarihsel gelişimi ve söz varlığı açısından da zengin bir kaynak durumundadır. Bizim bu makalemizde, Türk dilinin bilinen en eski ve köklü sözlüğü olarak kabul edilen Kâşgarlı Mahmud’un Divanü Lûgati’t-Türk adlı eserindeki sözcüklerin, astronomi kavramlarını karşılamadaki yeterliliğini göstermeyi amaçlamaktadır. Divanü Lûgati’t-Türk’te astronomi bilimiyle ilgili tespitler ve kullanılan kavramlar, doğu medeniyetinin bu alanda yakalamış olduğu düzeyi ve Türkçenin daha o dönemlerde ne kadar gelişmiş bir dil olduğunu göstermesi açısından çok önemlidir. Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgati’t-Türk adlı eserinde astronomi hakkında önemli bilgiler verir. Dolayısıyla, bu makalede, Divanü Lûgati’t-Türk’e göre 11. asır Türk dilinde astronominin belirtileri ele alınacaktır. Divanü Lûgati’t-Türk dikkatle incelendikten sonra, güneş ve ay, gün ve gece ve yaz ve kış Türk halkı için birbirine zıt pozisyonları, olduğu gözlenmiştir. Güneş, gün ve yaz Türkçe için ana zaman kavramını oluştururken, ay, gece ve kış karanlık, kötülük ve felâketi temsil etmiştir. Bilindiği üzere çağdaş Türk dillerindeki bazı sözcükler Eski Türkçe ile koşutluk gösterir. Bu nedenle, Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığında astronomiye ait sözcüklerin çözümlenmesi için tarihî ve çağdaş Türk lehçelerine de başvurulmuştur.
Keywords
Abstract
Research on vocabulary has an important place in historical and contemporary linguistic studies on Turkish language. Richness of languages evaluates by its vocabulary. Historical dictionaries are given importance to determine general Turkish vocabulary. Divanü Lûgati’t-Türk is one of the most significant works of Turkish language. In addition to it is a rich source points of historical progress and vocabulary of Turkish language. The aim of this article is to demonstrate the competence of Divanü Lûgati’t-Türk which is regarded as the oldest and the most essential dictionary of Turkish Language, written by Kâşgarlı Mahmud, in supplying equivalent terms for astronomy concepts. The findings and used terms on astronomy in Divanü Lûgati’t-Türk are very significant in order to show the level of east on astronomical and that the Turkish language developed very much in that time. Kâşgarlı Mahmud, mentions significant information about astronomy in Divanü Lûgati’t-Türk. Hence, in this article, will be examined the traces of astronomy on Turkish Language of 11th century according to Divanü Lûgati’t-Türk. After when examined carefully the Divanü Lûgati’t-Türk, it has been observed that, the sun and the moon, the day and the night and the summer and the winter are opposite positions each other for the Turkish people. While the sun, the day and the summer constitutes the main time concept for Turkish, the moon, the night and the darkness of the winter represent the badness and the disaster. It is known that in the modern Turkish language, some words show parallelism with Old Turkish. Therefore, the historical and contemporary Turkish dialects can be applied to explain words belonging to astronomy in vocabulary of Divanü Lûgati’t-Türk.
Keywords
- Ağarı, M. (2006). İslâm coğrafyacılarında yedi iklim anlayışı, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 47(2). 195-214. DOI: 10.1501/Ilhfak_0000000055. ISSN: 13010522.
- Arat, R. R. (1965). Türkçede cihet mefhûmu ve bunun ile ilgili tâbirler, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt 14, 1-24. ISSN: 0085-7432.
- Arda, Z. (2008). Türk sanatı ikonografisinde kün - ay motifleri ve çağdaş Türk resmine yansıması, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 25, 21-32. ISSN: 1303-8125.
- Atay, A. (2006-II). Türkçede *ya- (parlamak) kökü ve türevleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 7-28. ISSN: 0564-5050.
- Aydın, E. (2002). Türk dilinde zaman adları, (Tez danışmanı Prof. Dr. Mustafa Canpolat), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Gayri matbu doktora tezi.
- Bayat, F. (2007). Kâşgarlı Mahmud’un Divanü lugati’t türk eserinde mitolojik dünya modeli ile ilgili bazı kavramlar, Journal of Turkish Linguistics, 1(1), 3-12. ISSN: 1857-5714.
- Baykara, T. (2007). Türklerde takvim = zaman ölçümü, Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu, Almatı 21-23 Mayıs 2007, (Editör: Doç. Dr. Sebahattin Şimşir, Yrd. Doç. Dr. Bedri Aydoğdu), 7-10.
- Berta, Á. (1997). Künёš und quńaš, Studia Etymologica Cracoviensia, Sayı: 2, 23-31, Krakŏw. ISSN: 1427-8219. e-2084-3836.
- Besli, E. (2013). Eski ve Orta Türkçe iklim ve mevsim isimlerinin lügatçesi, Acta Turcıca Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl V, Sayı: 1, 1-21. ISSN: 1308-8351.
- Biray, N. (2009). 12 hayvanlı Türk takvimi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 39, 671-682. Doi Number:http://dx.doi.org/10.14222/Turkiyat901. ISSN: 1300-9052.
- Caferoğlu, A. (1964). Türk onomastiğinde ay ve güneş unsurları, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt 13, 19-28. ISSN: 1015-2091.
- Canbulat, M. (2009). Divanü lügati’t-türk’te zaman kavramı -XI. yy’da Türklerde zaman-, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 39, 141-156. ISSN: 1309-0682.
- Canpolat, M. (1988). OHT = zaman sözcüğü üzerine, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, 32(1-2), 177-183. DOI: 10.1501/Dtcfder_0000000550. ISSN: 0378-2905.
- Clauson, S. G. (1964). Early Turkish astronomical terms, Ural Altaische Jahrbücher, Cilt 35, 350-368. ISSN: 0174-0652.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Clarendon Press, Oxford.
- Deer, J. (1954). İstep kültürü, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 12(1-2), 159-176. DOI: 10.1501/Dtcfder_0000001075. ISSN: 0378-2905.
- Demir, N. (2002). Değirmen kelimesi üzerine, Türk Dili Dergisi, Sayı: 607, 209-213. ISSN: 1300-2155.
- Doerfer, G. (1975). Proto Turkic: reconstruction problems. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 1-59. ISSN: 0564-5050.
- Dönmez, Ö. D. (2012). Uş sözcüğü üzerine bir inceleme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(1), 65-74, ISSN: 1012-0165.
- Durmuş, İ. (2009). Bozkır kültür çevresi Türk tarihi araştırmaları ve kronoloji, Gazi Türkiyat/ Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, 129-141. ISSN: 1307-914X.
- Eren, H. (1979). Türk dilinin etymologique sözlüğüne katkılar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 1-15, ISSN: 0564-5050.
- Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
- Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları. No. 180.
- Gedikli, Y. (2011). Türkçede ışıkla, ışıldamakla, ışık verici nesne, olgu ve gök cisimleriyle ilgili yuvalar, Azerbaycan Millî Elimler Akademiyası Uluslararası Türkologiya Dergisi, Sayı: 3, 52-65, ISSN 9952-420-09-8.
- Göre, Z. (2007). Divan şiirinde cünûn eyyâmı olarak bahar, Turkish Studies, 2(3), 282- 295. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.130. ISSN: 1308-2140.
- Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Günay, Ü. (2006). Türk dünyasında kronolojik sistemler, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, Yıl: 2006/1, 239-272. ISSN: 1300-1582.
- Güngördü, E. (2012). Köken bilimlik çözümlemeler- ı: çiğne- (1), çiğne- (2); esne- (1), esne- (2), Gazi Türkiyat/ Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, 109-129. ISSN: 1307-914X.
- Gyarmatı, I. (2003). An enigmatic Turkic planet name, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Cilt 56(1), 81-86. ISSN: 0001-6446 (Print). 1588-2667 (Online).
- Hünerli, B. (2013). Gagavuz Türkçesindeki çok anlamlı ‘uur (uğur)’ sözcüğü üzerine, Türük/ Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 2, 351-358. Doi Number:http: //dx.doi.org/10.12992/TURUK73. ISSN: 2147-8872.
- İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün şamanizm materyaller ve araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- İsi, H. (2014). Dil teması ve çoban kelimesi üzerine düşünceler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(33), 176-187. ISSN: 1307-9581.
- Johansen, U. (2013). ‘Alačyq’, (Çev. Alper Keleş), Gazi Türkiyat/ Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, 195-207. ISSN: 1307-914X.
- Kabadayı, O. (2007). Eski Türkçe gök bilimi (astronomi) terimleri, (Tez Danışmanı: Doç. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Kırıkkale: Gayri matbu yüksek lisans tezi.
- Kara, M. (2006). Asya toplumlarında ortak bir kültür öğesi: on iki hayvanlı takvim, 2. International Conference of the Asian Philosophical Association, Busan/Güney Kore, Ekim 2006, Proceedings of the Second International Conference of Asian Philosophical Association, 331-341.
- Karadoğan, A. (2007). Karanlık kelimesinin yapısına dair, Karadeniz Araştırmaları/ Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, 4(15), 117-123. ISSN
- Karasoy, Y. (1991). Aydın kelimesi üzerine, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 471, 154-156. ISSN: 1300-2155.
- Karunovskaya, L. E. (2010). Altay ve Teleütlerde 12 hayvanlı takvim, (Çev. Reshide Adzhumerova-Emine Atmaca), Turkish Studies, 5(4), 796-802. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.1663. ISSN: 1308-2140.
- Kâşgarlı Mahmud. (2006). Divanü lûgati’t-türk, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. bs.
- Kaya, C. (2011). Kutadgu bilig’den kaynaklanan okan adı hakkında, Doğumunun 990. yılında Yusuf Has Hacib ve eseri. Kutadgu Bilig bildirileri. İstanbul: 26-27 Ekim 2009. 317-324. Ankara: 2011.
- Kıyak, A. (2010-a). İslâmiyetten önce Türklerde güneş ve ay ile ilgili inanışlar, Karadeniz (Black Sea-Черное Море) Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 6, 133-143. E-ISSN: 1308-6200.
- Kıyak, A. (2010-b). İslâm öncesi Türk kültüründe yıldızlarla ilgili inanışlar, Fırat Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 15(2), 189-197. ISSNE-ISSN: 1304-639X.
- Majtczak, T. (2004). A note on old Turkic taŋlar-, Studia Etymologica Cracoviensia, Sayı: 9, 103-110, Krakŏw. ISSN: 1427-8219. e-2084-3836.
- Mollava, M. (1976). Şark kavimlerinden geçen bazı bulgar ad ve soyadları, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt 18, 315-330, ISSN: 0085-7432.
- Morı, M. (1968). Sîcı ve sşü-chıh, Ankara Üniversitesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 10, 117-123. DOI: 10.1501/Tarar_0000000386. ISSN: 1015-1826.
- Özdemir, H. (2011). Yapı bilgisi açısından düzen sözcüğü, Turkish Studies, Cilt 6(2), 703- 712. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.2158. ISSN: 1308-2140.
- Özkan, F. (2003). Yıldırım, yıldız, alev, alaz/yalaz, ışın ve ışık kelimeleri nereden geliyor?, bilig/ Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi/ Journal of Social Sciences of the Turkish World, Sayı: 27, 157-179. ISSN: 1301-0549.
- Öztekten, Ö. (2007). Türk dilinde güne bağlı zaman sözleri, Uluslararası Sürekli Altayistik Konferansı Bildirileri, 22-27 Haziran 2003, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
- Rysbaeva, G. K. (2010). Türk halklarında ay ve güneşe tapma, Karadeniz (Black Sea- Черное Море) Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 2, 141-144. E-ISSN: 1308-6200.
- Salan, E. (2014). Türkçede bir gramerleşme örneği: -soñ < soñ, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 14, 97-117. ISSN: 1307-7821.
- Senli, M. (1998). Altay toponomisinde ‘batı’ ve ‘kuzey’ mefhumları, (Çev. Mualla Uydu), İstanbul Üniversitesi Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (Prof. Dr. Cengiz Orhonlu hatıra sayısı), Sayı: 12, 291-309. ISSN: 0378-3863.
- Sertkaya, O. F. (2011). Kelime dağarcığımızdan: Vakit/ zaman/ çağ bildiren ifadelerde kullanılan sularında kelimesinin etimolojisi, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 710, 121-128. ISSN: 1300-2155.
- Sınor, D. (2006). Altay dillerindeki ‘kuzey’ kavramı için kullanılan terimler üzerine düşünceler, (Çev: Mustafa Levent Yener), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5(2), 531-535, ISSN: 1301-2045.
- Sleptsov, P. A. (2013). Yakut Türkçesindeki küөh, tanara ve halaan kelimeleri üzerine, (Çev: Reshide Adzhumerova ve Emine Atmaca), The Journal of Academic Social Science Studies, 6(1), 261–269. Doi Number: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS_497. e-ISSN: 2147-2971/ p-ISSN:
- Stachowskı, M. (2007). Die etymologie von ttü. şimdi ‘jetzt’ und işte ‘voilà’ vor gemeintürkischem Hintergrund, Studia Etymologica Cracoviensia, Sayı: 12, 171176, Krakŏw. ISSN: 1427-8219. e-2084-3836.
- Stachowskı, M. (2009). Genel Türkçe bağlamında Türkiye Türkçesinde şimdi ve işte sözcüklerinin etimolojisi, (Çev. Hülya Kaya), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten,
- Starostın, S. A.,-Dybo, A. V.,-Mudrak, O. A., (2005). An etymological dictionary of the Altaic Languages, Leiden-Boston.
- Tavkul, U. (2007). Kültürel etkileşim açısından on iki hayvanlı Türk takviminin yayılışı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(1), 25-45. ISSN: 1304-8015.
- Toker, M. (2013) Köktürkçede yön bildiren kelimeler ve bunların okunuşuna farklı bir bakış, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 34, 1-10. ISSN 1300-5766.
- Toprak, F. (2005). Türklerde kozmoloji bilgisi ve İslâm sonrası metinlerde geçen yıldız- gezegen isimlerinin etimolojisi, 31 Mayıs-4 Haziran 2005, 20-28, Kırım-Ukrayna: I. Türkoloji Sempozyumu.
- Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca kelimeler, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Sayı: 17, 209-314. ISSN: 0085-7432.
- Turan, F. A. (2011). Orta Asya’dan Anadolu’ya mitik yolculukta tabiat olayları, Millî Folklor Dergisi, Sayı: 90, 49-59. ISSN 1300-3984. e-ISSN 2146-8087.
- Turan, O. (2004). Oniki hayvanlı Türk takvimi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- User, H. Ş. (2004). Türkçede yol kavramı ve yol sözleri: uğur, çığır, tıkır, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, Ankara: 20-26 Eylül 2004, 2763-2776, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- User, H. Ş. (2014). Čolpan the planet ‘venus’ in Turkic, Studia Etymologica Cracoviensia, Sayı: 19, 169-178, Krakŏw. doi:10.4467/20843836SE.14.010.1653. ISSN: 14278219. e-2084-3836.
- Uysal, İ. N. (2012). Erte sözcüğünün Altun Yaruk’ta kullanılışı, The Journal of Academic Social Science Studies, 5(1), 223-231, Doi Number: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS_63. e-ISSN: 2147-2971/ p-ISSN:
- Üşenmez, E. (2008). Tün sözü üzerine, Turkish Studies, 3(1), 399-404. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.280. ISSN: 1308-2140.
- Yavuzarslan, P. (1993). Anadolu ağızlarında *ha (*ka) zamirinin türevleri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 11(1), 309-320. DOI: 10.1501/Trkol_0000000141. ISSN: 0255-2981.
- Yavuzarslan, P. (2009-II). Türk dilinin tarihî kaynaklarında yaz ve yay sözcüklerinin semantik analizi üzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 113-133, ISSN:
- Yusuf Has Hacib. (2006). Kutadgu bilig, (Haz. Reşid Rahmeti Arat), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Yüksekkaya, G. S. (2013). Yöre kelimesi üzerine, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. Ankara-Türkiye, 20 - 25 Ekim 2008, VI. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 4841-4856.
