Author :
Abstract
Kıpçak Türkçesinin Kuman diyalektiyle yazılmış ilk metin XIII-XIV. yüzyıllarda, aşağı İdil havzasında yaşayan Kıpçak (Kuman) Türkleri arasında bulunan İtalyan ve Alman Fransiskan rahipleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Karadeniz’in kuzeyinde Cenevizli veya Venedikli tüccarlar, Fransiskan misyonerler yahut İtalyan keşişler ile Alman din adamları tarafından yazıldığı düşünülen ve Kuman Kitabı/Elyazması anlamına gelen Codex Cumanicus, sahip olduğu zengin söz varlığıyla Kumanların/Kıpçakların gündelik ve dinî hayatlarıyla halk edebiyatlarına dair önemli verileri bulabildiğimiz müstesna eserlerden biridir. Eserde bulunan söz varlığı dönem Türkçesi ve sosyal hayatıyla ilgili önemli ipuçlarını içinde barındırmaktadır. Codex Cumanicus’un söz varlığı, ticaret malları, Hristiyanlığa ait din terimleri, hayvan, bitki, eşya, hukuk, ölçü, takvim, fiiller vb. gibi çeşitli alanlara aittir. Eserin misyonerlik amacıyla yazıldığı kabul edilmekle birlikte, dini söz varlığı dışında günlük yaşamın bütün alanlarını kapsayan sözcükleri içermesi dikkat çekicidir. Eserin söz varlığı; Kuman-Kıpçakların coğrafyaları, iklimi, bitki örtüsü, yetiştirdikleri ya da avladıkları hayvanlar, ticaret ürünleri, uğraşları, sosyal hayatları, örf ve adetleri hakkında bilgi edinilmesine imkân vermektedir. Söz varlığı çalışmaları, dönemsel olarak Türkçenin izlediği seyri göstermesi açısından büyük bir önem arz etmektedir. Bu çalışmada Codex Cumanicus’ta kullanılan insan niteleyicilerinin günümüz Anadolu ağızlarındaki durumları üzerinde durulmuştur. Günümüz Anadolu ağızlarında Kuman-Kıpçak dönemine ait söz varlığının hangi oranda ve ne şekilde yaşadığını tespit amacıyla yapılan bu çalışma, Türkçenin söz varlığıyla ilgili dönemsel kullanımlarının ağızlardaki seyrini görmek açısından kültür dünyamıza önemli bir katkı sunacaktır.
Keywords
Abstract
The first text written with the Kuman dialect of Kipchak Turkish was carried out by Italian and German Franciscan monks, who were among the Kipchak (Kuman) Turks living in the lower Idil basin in 13th - 14th centuries. Codex Cumanicus, which is thought to be written by Genoese or Venetian merchants, Francisian missionaries or Italian monks and German clergymen in the north of the Black Sea, means that “Kuman Book/Manuscript”, is one of the exceptional works where we can find important data about the daily and religious life and folk literature of the Kuman/Kipchaks with its rich vocabulary. The vocabulary found in the book contains important clues about Turkish of its period and social life. Vocabulary of Codex Cumanicus belongs to various fields such as trade goods, Christian religious terms, animals, plants, stuff, law, measures, calendars, verbs etc. Although it is accepted that the work was written for missionary purposes, it is noteworthy that it contains words covering all areas of daily life, out of religious vocabulary. The vocabulary of the work allows information about the Kuman-Kipchaks’ geography, climate, vegetation, the animals they grow or hunt, trade products, occupations, social life, customs and traditions. Vocabulary studies are of great importance in terms of showing the course of Turkish periodically. In this study, the status of human qualifiers used in Codex Cumanicus is discussed in today's Anatolian dialects. This study, which was conducted in order to determine the rate and the way in which the vocabulary existence of the Kuman-Kipchak period lived in today's Anatolian dialects, will make an important contribution to our cultural world in terms of seeing the periodical usage of Turkish about vocabulary.
Keywords
- Aksan, D. (2000). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
- Argunşah, M. (2012). Codex Cumanicus’un imlası II: Yuvarlak ünlüler. 7. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-28 Eylül 2012). Ankara.
- Argunşah, M. (2014). Orthography of vowels in Codex Cumanicus I: Unrounded vowels / Codex Cumanicus’ta ünlülerin imlası I: Düz ünlüler. Ö. Emiroğlu, M. Godzinska ve F. Majkowski (Edit.). In Discussions on Turkology, Questions and Developments of Modern Turkology Studies (12-14 September 2012). (s. 634-645). Warsaw.
- Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yay.
- Atabay, N. ve diğerleri (2003). Sözcük türleri. İstanbul.
- Bodrogligeti, A. (1971). The Persian vocabulary of the Codex Cumanicus. Budapest: Akadémiai Kiadó,
- Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of PreThirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
- Csáki, É. (2006). Middle Mongolian loan words in Volga Kipchak languages. Harrassowitz Verlag.
- Çağatay, S. (1978). Codex Cumanicus sözlüğü. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara.
- Drimba, V. (2000). Codex Cumanicus: Édition diplomatique avec Fac-Smilés. Bucarest: Editura Enciclopedica.
- Ercilasun, A. B. (2006). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Ergin, M. (2002). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
- Ertürk, N. (2016). Divanü Lugati’t-Türk ve Codex Cumanıcus’taki halk edebiyatı unsurları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü.
- Gabain, A. (1988). Codex Cumanicus’un dili. Tarihi Türk Şiveleri. s. 67-109. TKAE Yayınları.
- Golden, P. (1992). Codex Cumanicus. H. B. Paksoy (Edit.). In Central Asian Monuments. (s. 33-63). İstanbul: Isis Press.
- Gündüz, A. (2012). Tarihî süreç içerisinde Türk toplumunda ve devletlerinde kadının yeri ve önemi. Jass, 5, 129-148.
- Kaplan, M. (1995). Dede Korkut kitabında kadın. Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I içinde (s. 99-112). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karaşlar, M. S. (2012). Codex Cumanicus’ta eylem. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Muhammethacı, K. (2011). Efsane ve rivayetlerde tasvir edilen kadın tipleri üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 12, 713-721.
- Subaşı, Ö. (2012). Codex Cumanicus ile Kırgız Türkçesinin söz varlığı bakımından karşılaştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Türk Dil Kurumu. Derleme sözlüğü. C.I-XĪ. Ankara: TDK Yayınları, 1963-1982.
- Türk Dil Kurumu. Tarama sözlüğü. C.I-VĪ. Ankara: TDK Yayınları, 1963-1977.
- Türk Dil Kurumu. Türkçe sözlük I-Ī. Ankara: TDK Yayınları 8.Baskı, 1998.
- Türk Dil Kurumu. Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2009.
- Türk Dil Kurumu. Yazım klavuzu. Ankara: TDK Yayınları, 24. Baskı, 2005.
- Türkçe sözlük I. Ankara: TDK Yayınları, 1998.
- Ünal, O. (2010). Kodeks Kumanikus 1A-55A giriş-metin-dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Yılmaz, S. A. (2018). Eski Türk Runik harfli metinlerdeki askerî ve siyasî terimler ile unvan niteleyicilerin Özbek Türkçesindeki izleri. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, IV, 7, 260-296.
